फिलोडेन्द्रोनः पौषः

🌿 फिलोडेण्ड्रोन् संयंत्रः सुलभपरिचर्या तथा सम्पूर्णमार्गदर्शिका
आमुख

प्रकृतेः हरितस्य च महत्त्वं मानवजीवने अतीव गहनम् अस्ति । गृहं वा कार्यस्थलं वा वनस्पतिनां उपस्थितिः न केवलं पर्यावरणं सुन्दरं करोति, अपितु मानसिकशान्तिं स्वास्थ्याय च लाभप्रदं भवति। आधुनिकजीवनशैल्यां यत्र अधिकांशजना: लघु-अपार्टमेण्ट्-मध्ये, सीमित-स्थानेषु च निवसन्ति, तत्र न्यून-स्थाने न्यून-परिचर्या-मध्ये च वर्धयितुं शक्यमाणानां वनस्पति-मागधा वर्धिता अस्ति अस्मिन् वर्गे फिलोडेण्ड्रोन्-वनस्पतिः अतीव लोकप्रियः, बहु प्रशंसितः च पादपः अस्ति ।

फिलोडेण्ड्रोन् विशालानां, उज्ज्वलानां, हरितपत्राणां कारणेन आकर्षकं दृश्यते । अयं पादपः न केवलं गृहस्य सौन्दर्यं वर्धयति, अपितु पर्यावरणस्य हरिततां, ताजगीं च आनयति । उष्णकटिबंधीयप्रदेशेभ्यः उत्पन्नः अयं पादपः अद्यत्वे सम्पूर्णे विश्वे लोकप्रियः आन्तरिकगृहवनस्पतिः अभवत् ।

फिलोडेण्ड्रोन् इति किम् ?

फिलोडेण्ड्रोन्-वनस्पतिः अरासी-कुटुम्बस्य अस्ति । अस्मिन् कुटुम्बे अन्ये बहवः प्रसिद्धाः वनस्पतयः अपि आगच्छन्ति, यथा मोन्स्टेरा, पीस् लिली, एन्थुरियम च । फिलोडेण्ड्रोन् इत्यस्य ४८० तः अधिकाः प्रजातयः सन्ति ।

“फिलोडेण्ड्रोन्” इति शब्दः ग्रीकभाषायाः निष्पन्नः अस्ति, यत्र “फिलो” इत्यस्य अर्थः प्रेम, “डेण्ड्रोन्” इत्यस्य अर्थः वृक्षः च । अस्य नामस्य अर्थः “वृक्षप्रेमी वनस्पतिः” यतः अधिकांशः फिलोडेण्ड्रोन् जातिः बेलसदृशः भवति, वृक्षान् वा आश्रयान् वा आरोहति ।

फिलोडेण्ड्रोनस्य उत्पत्तिः इतिहासः च

फिलोडेण्ड्रोन्-वनस्पतिः मूलतः मध्य-अमेरिका-दक्षिण-अमेरिका-देशयोः सघनेषु उष्णकटिबंधीयवनेषु दृश्यते । एतेषु क्षेत्रेषु स्वाभाविकतया वृक्षाणां छायायां वर्धते, तेषां आश्रयेण ऊर्ध्वं प्रसरति च ।

अस्य प्रथमवारं वैज्ञानिकरूपेण वर्णनं १६४४ तमे वर्षे अभवत् ।

१९ शतके यूरोपे एशियादेशे च अलङ्कारिकवनस्पतिरूपेण अस्य लोकप्रियता अभवत् ।

सम्प्रति सम्पूर्णे विश्वे आन्तरिकसंयंत्ररूपेण विक्रीयते ।

फिलोडेण्ड्रोन् संयंत्रस्य सामान्यलक्षणम्

प्रकारः बारहमासी पौधा।

ऊर्ध्वता : ६ इञ्चतः ६ पादपर्यन्तं ।

विस्तारः ६ इञ्चतः ३ पादपर्यन्तं ।

पत्राणि - हृदयाकारं हरितं लसत् च ।

वृद्धि दर : द्रुत।

आयुः : सम्यक् परिचर्या सह कतिपयवर्षेभ्यः।

फिलोडेण्ड्रोन् वनस्पतयः प्रकाराः

फिलोडेण्ड्रोन् वनस्पतयः मुख्यतया द्वयोः वर्गयोः विभक्तुं शक्यन्ते – १.

1. विनिङ्ग फिलोडेण्ड्रोन्

एताः जातिः लता इव वर्धन्ते ।

दीर्घता अनेकपादपर्यन्तं भवितुम् अर्हति ।

तेषां वृद्ध्यर्थं शैययष्टीनां वा जालस्य वा आवश्यकता भवति ।

लोकप्रियं उदाहरणम् : फिलोडेण्ड्रोन् हेडरेसियम् (Hartleaf Philodendron)।

1. अ-आरोही फिलोडेण्ड्रोन्

एते ऋजु ऊर्ध्वं वर्धन्ते।

तेषां आकारः अधिकः संकुचितः भवति ।

अलङ्कारिकघटेषु वर्धनाय उत्तमम्।

लोकप्रिय उदाहरणम् : फिलोडेण्ड्रोन् बिर्किन्, फिलोडेण्ड्रोन् क्सानाडु।

प्रसिद्धः फिलोडेण्ड्रोन् प्रजातिः

हृदयपत्र फिलोडेण्ड्रोन् (Philodendron Hederaceum) २.

सर्वाधिकं लोकप्रियाः प्रजातयः।

हृदयाकारं हरितपत्रम् ।

परिचर्या कर्तुं सुलभम्।

फिलोडेण्ड्रोन बिर्किन्

श्वेतपट्टिकायुक्तानि कृष्णहरिद्राणि पत्राणि ।

संकुचित आकार।

फिलोडेण्ड्रोन् सेलोम (लेसी ट्री फिलोडेण्ड्रोन्) २.

बृहत् गभीरतया छिन्नपत्राणि।

बृहत् कक्षेषु वा कार्यालयेषु वा आदर्शः।

फिलोडेन्ड्रोन क्सानाडु

सघनगुल्मरूपेण वर्धते।

आन्तरिकसज्जायाः कृते परिपूर्णम्।

फिलोडेण्ड्रोन् ब्रासिल्

हरितपीतपट्टिकायुक्तानि पत्राणि ।

बेलप्रकारः, लटकनटोकरीणां कृते लोकप्रियः ।

फिलोडेन्ड्रोन वनस्पति पहिचान
पत्रलक्षणम्

फिलोडेण्ड्रोन् इत्यस्य बृहत्तमा परिचयः अस्य हृदयाकारस्य पत्राणि सन्ति । एतानि पत्राणि स्थूलानि, लसत्, आकर्षकं हरितवर्णं च भवन्ति । केषुचित् जातिषु श्वेतपीता रक्ता वा पट्टिकाः भवन्ति ।

आकारः वृद्धिः च

अयं पादपः अतीव शीघ्रं वर्धते ।

आरोहणजातयः कतिपयेषु मासेषु एव ऊर्ध्वं वर्धयितुं शक्नुवन्ति ।

अनारोहणजातयः संकुचिताः एव तिष्ठन्ति, गुल्मरूपं च गृह्णन्ति ।

फिलोडेन्द्रोनः पौषः – पालनम्, प्रकाराः च समग्रमार्गदर्शनम्
फिलोडेन्द्रोनः किम्?

फिलोडेन्द्रोनः एकः सुन्दरः हरितपर्णयुक्तः पौषः अस्ति। अस्य उत्पत्तिस्थानम् मध्य-अमेरिका तथा दक्षिण-अमेरिका अस्ति। अयं पौषः अरासी कुलस्य सदस्यः।

एषः बहुवर्षीयः पौषः।

तस्य पर्णानि विशालानि, हरितानि, च चमकमानानि भवन्ति।

तस्य वृध्दिः शीघ्रं भवति।

फिलोडेन्द्रोनस्य प्रकाराः
वल्लरीरूपः (Vining Philodendron)

एषः वल्लरीवत् दीर्घः भवति।

आरोहणार्थं मोष-स्टिक् अथवा आधारः अपेक्षितः।

गैरवल्लरीरूपः (Non-Climbing Philodendron)

अयं पौषः ऊर्ध्वगः भवति।

लघु आकारेण गृहे सुन्दरं शोभां ददाति।

फिलोडेन्द्रोनस्य विशेषताः

पर्णानि हृदयाकाररूपेण हरितवर्णयुक्तानि।

ऊर्ध्वं ६ इञ्चः यावत् ६ फुट् पर्यन्तं वृद्धिः भवति।

योग्ये पालनकाले अतीव दीर्घजीवी भवति।

फिलोडेन्द्रोनस्य पालनविधिः
प्रकाशः

अप्रत्यक्षः किन्तु उज्ज्वलः प्रकाशः आवश्यकः।

प्रत्यक्षसूर्यप्रकाशे पर्णानि दग्धानि भवन्ति।

अल्पप्रकाशे पौषः दुर्बलः, दीर्घकाण्डयुक्तः च भवति।

मृत्तिका

अल्प-अम्लयुक्ता, सच्छिद्रयुक्ता, सजीवद्रव्यसमृद्धा च मृत्तिका श्रेष्ठा।

जलदानम्

यदा मृत्तिकायाः उपरितलभागः शुष्यति, तदा एव जलं दातव्यम्।

अतिजलदानेन मूलसडनम् (Root Rot) भवति।

शीतकाले जलदानं न्यूनं भवेत्।

तापमानम् तथा आर्द्रता

तापमानम् १३°C (५५°F) अधः न भवेत्।

अयं पौषः आर्द्रतां प्रियं करोति।

आर्द्रतावृद्ध्यर्थं ह्यूमिडिफ़ायर अथवा जलपूर्णपात्रं स्थापयेत्।

खाद्यम् (Fertilizer)

ग्रीष्मे व वर्षाकाले मासे मासे तरलखाद्यं दातव्यम्।

शीतकाले ६-८ सप्ताहेषु एकवारं खाद्यं पर्याप्तम्।

फिलोडेन्द्रोनस्य लाभाः

गृहस्य शोभा वर्धते।

वायौ दूषितद्रव्याणि शोष्य, स्वच्छता प्रदत्ते।

चित्तशान्तिं हरितवर्णः ददाति।

सामान्यसमस्यााः

पर्णपीतनम् – अतिजलदानेन वा प्रकाशाभावेन।

मूलसडनम् – मृत्तिका सदा ओदकीभूता चेत्।

कीटाः – स्पाइडर माइट्स्, एफिड्स्, मिलीबग्स् च।
👉 उपायः – पर्णानि नित्यं जलेन शुद्धीकर्तुं।

विषाक्तता

अस्य पर्णेषु कैल्सियम् ऑक्सलेट् नामकाः क्रिस्टलाः भवन्ति।

यदि मानवः वा पालयितप्राणी अस्य सेवनं करोति चेत्, मुख-कण्ठयोः ज्वलनं भवति।

स्थापनस्थानम्

गृहे – उपवेशनकक्षे, स्नानकक्षे, खिड़कीसमीपे च।

गृहे बहिः – छायायुक्ते प्रांगणे, बाल्कनी इत्यादिषु।

पालनसूत्राणि

पर्णानि गीलेन वस्त्रेण नित्यं पवित्रयेत्।

बेलरूपेषु पौषेषु मोष-स्टिक् स्थापयेत्।

सामान्यप्रश्नाः (FAQs)

Q1. किं फिलोडेन्द्रोनः नवशिक्षकेभ्यः उचितः?
👉 आम्, अयं पौषः अल्प-पालनाय अपि उत्तमः।

Q2. कतिपयकालं यावत् जलं दातव्यम्?
👉 यदा मृत्तिका शुष्यति तदा एव।

Q3. किं प्रत्यक्षसूर्यप्रकाशः सह्यः?
👉 न, तदा पर्णानि दग्धानि भवन्ति।

Q4. किं अयं पौषः वायुम् शुद्धं करोति?
👉 आम्, गृहवायुम् शुद्धीकर्तुं साहाय्यं करोति।

Q5. किं अयं पौषः विषैः युक्तः?
👉 आम्, मानव-प्राणिषु च उभयेषु।

उपसंहारः

फिलोडेन्द्रोनः पौषः गृहशोभायै, हरितवातावरणाय च उत्तमः विकल्पः अस्ति। यदि यथाविधि पालनं क्रियते, तर्हि अयं पौषः दीर्घकालं यावत् गृहम् अलंकुरोति। तथापि, विषाक्तत्वं कारणेन बालकान् प्राणिनश्च तस्मात् दूरे स्थापनीयाः।