औषधीय पौधे : अति महत्त्वपूर्ण महत्व धरायन्ति - एलोवेरा
एलोवेरा – सम्पूर्ण मार्गदर्शक
प्रस्तावना
भारतीय सांस्कृतिक औषधीय पौधे : अति महत्त्वपूर्ण महत्व धरायन्ति। चरक संहितायन, सुश्रुत संहितायन च बह्वः औषधीय औषध विवरण लाभ्यन्ते। तेशुषु एकः विशेषः : पौषः अस्ति – एलोवेरा, एषा आधुनिकः कृष्णवर्णीयः एलोवेरा इत्ययं नाम एव प्रसिद्धः अस्ति ।
एलोवेरा इत्यस्य बहुविधाः उपयोगाः सन्ति, पौषः अस्ति । आयुर्वेदः एव न, किन्तु ग्रीक-चीनी-मिस्र-चिकित्साशास्त्राणां प्रयोगः दृश्यते । सम्प्रति काले विश्वव्यापीरूपेण सौन्दर्यवर्धकं, औषधं, खाद्यपूरकम् इत्यादिरूपेण उपयुज्यते ।
घृतकुमार्यः परिचयः : १.
संस्कृत नाम – घृतकुमारी, कुमारी, कुमारिकन्दः।
आङ्ग्ल नाम – Aloe Vera.
कुलम् – लिलियासी ।
प्रकार:- बारहमासी, शुष्क क्षेत्र: पौषह।
आकारः – १-२ पाददीर्घः, दीर्घपत्रः ।
विशेषः – पतरेशु जलसदृशः स्थूलः रसः दृश्यमानः ।
इतिहास:
घृतकुम्याहः ऋष्य ऋषभ ऋषभ ऋषः आयुषः ।
मिश्रदेशे – क्लियोपेट्रा, नेफरतिति एतदयः सौन्दर्यवर्धनाय एतस्य उयागम कुर्वन्ति स्म.
भारत – आयुर्वेद त्व्ग्विकारोपशाम, अर्षः, अमलपित्त, आयुर्वेद, एशः प्रशःस्थः।
यूरोप – १६-१७ शताब्द्याः व्यापारिणः वनस्पतयः च सर्वत्र प्रसृताः ।
एलोवेरा वनस्पति विवरण
पर्नानी दीर्घाणी, शूल्युक्तानी, हरितवर्णनानि स्त्री.
अन्तर्भागे स्निग्धः, स्फटिकद्रिस्धः रसः ।
पुष्पाणि पीतवर्णानि रक्तवर्णानि वा दृश्यन्ते ।
अंकुराः दुर्लभाः, प्रायः शाखाभिः प्रसारिताः ।
घृतकुमारयः प्राकारः
- एलोवेरा barbadensis Miller – अत्यन्तं उपयोगी प्रजातयः :.
- एलो फेरोक्स – काशय-रयुक्ता, औषधीय प्रयोजनेषु प्रयुक्तम्।
- एलो अरिस्ताता – अलंकारिक रोपणकर्ता।
- एलो पेर्री – यमनदेशे प्रसिद्धम् ।
एलोवेरा : पोषण मूल्य
एलोवेरा रस: अनेकानि पोषन्द्रव्यानि धरयति।
विटामिन : – क, ग, ई, ख12।
खनिज – कैल्शियम, मैग्नीशियम, जस्ता, सेलेनियम।
अमीनो-अमलानी – आवश्यक-अमलानी बहुनी।
एन्जाइम :- एमाइलेज, लाइपेज, सेल्युलेज च.
घृतकुमार्य आयुर्वेद उयागः
- त्वचाविकाराः
दहशमनम् ।
एरिसिपेलस, कुष्ठ, ल्यूकोरिया इत्यादीनां कृते उपयुक्तम् ।
वर्ण-रोपनं तत्क्षणमेव कर्तव्यम्।
- जठरशोथः
अग्निदीपनम् ।
आर्षः, अम्लपित्तं, बद्धकोष्ठं च शमयति।
- gynoecium
मासिकधर्मस्य नियमाः।
गर्भाशय शुद्धि।
- अन्ये उपयोगाः : १.
रक्तशुद्धिकरणम् : १.
नेत्ररोगाणां कृते लाभप्रदः।
आवेगपूर्ण वर्धक : १.
आधुनिकसंशोधनप्रयोगः : १.
आधुनिक विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी घृतकुमार्या: गुणन अनुमण्यते।
त्वचा परिचर्या – मॉइस्चराइजर, एंटी-एजिंग, सनबर्न उपचार।
केशपरिचर्या – रूसीनाशः, केशवृद्धिः।
औषधीय – मधुमेह प्रबन्धन, व्रण चिकित्सा।
पोषण – स्वास्थ्य पेय, पूरक।
एलोवेरा संवर्धन विधिः १.
भूः:
शुष्कप्रदेशाः स्वयमेव प्रफुल्लिताः भवन्ति ।
रेणुयुक्ता, सच्चिद्रयुक्त मृतिका उत्तम।
प्रकाशः:
प्रत्यक्षसूर्यप्रकाशः श्रेष्ठः भवति ।
गृहन्तः - भवतः खिडक्याः समीपे संस्थापयन्तु।
जलम्
अल्पं जलस्य आवश्यकता भवति।
अतिजल्दन मूलसदननती।
तापमान
२०°C–३०°C मध्ये सर्वोत्तमम् ।
हिमप्रदेशाः न रोप्यन्ते ।
घृतकुमर्या लभाः
- गृहशोभा वर्दयति।
- औषधीयगुणाः : स्वास्थ्यं पोषणं च।
- सौन्दर्यवर्धनं उपयोगी च।
- आर्थिकदृष्ट्या लाभप्रदः, व्यावसायिकरूपेण लोकप्रियः।
सामान्यरोगः १.
मूलसड़न – अतिजलीकरण।
एफिड्स, मीलीबग्स् – कीटसमस्याः।
👉 उपाय:- जलं न्यूनं, कीटनाशकस्प्रे।
विषकरणम्
आन्तरिक सेवन, अति चेतना, अम्लता, अतिसार: भावेत।
गर्भिणी : चिकित्सकस्य अनुमतिं विना सेवनं न कुर्वन्तु।
FAQs – सामान्यप्रश्नाः
Q1. किं एलोवेरा त्वचायां नित्यप्रयोगाय उपयोगी भवति?
👉 आम, यथायोग्यं मात्रा प्रयुज्यते चेत।
Q2. एलोवेरा पीतवर्णः किमर्थम् ?
👉 आम्, एलोवेरा रसः उपयुक्तः अस्ति, परन्तु चिकित्सामार्गदर्शनस्य आवश्यकता अस्ति।
Q3. शीतप्रदेशाः किमर्थं वर्धन्ते ?
👉 न, केवलं ग्रीष्मप्रदेशाः वा गृहान्तः वा वर्धते।
Q4. किं एलोवेरा बालकानां कृते सुरक्षितम् अस्ति?
👉 बाह्यप्रयोगः सुरक्षितः, आन्तरिकः उपयोगः चिकित्साक्रमानुसारम् इत्यादि।
उपसंहारः १.
घृतकुमारी (Aloe Vera) केवलम् एक: पौषः ना, पर तु स्वस्थ, सुन्दर, किफायती व मूलभूत: मित्रः अस्ति। यथासंभवं एतत् पौधं प्रत्येकं गृहं प्रतिष्ठितम्।
