औषधीयं वनस्पति: - ऐग्ले मर्मेलोस

आयुर्वेदिकं पौष्टिकं च औषधीयं वनस्पति: - ऐग्ले मर्मेलोस (बैल)

वर्णनम्
ऐग्ले मर्मेलोस् , यः "बैल" इति प्रसिद्धः अस्ति, भारतीय उपमहाद्वीपे उत्पन्नं एकं औषधीयं वृक्षं अस्ति। अस्य फलम् अतीव उपयोगी, औषधीयं च अस्ति। आयुर्वेदे एषः विशेषत: पाचनतन्त्रे, श्वासनली, और रक्तविकारेषु उपयोगी अस्ति।

गुणाः

• रस (स्वाद): ऐग्ले मर्मेलोस् तिक्त, मधुर, कषाय च स्वादं युक्तं अस्ति।
• वीर्य (ताप): शीतल गुणयुक्तं अस्ति, येन शरीरस्य उष्णता कमयति।
• विपाक (पाचनपरिणाम): मधुर विपाकः, यः पाचनतन्त्रं सान्त्वनयति।
• कर्म (कार्य): पाचन, शान्तिदायकं, जीवनीयं, प्रतिजैविकं, रोगनिवारकं च अस्ति।

आयुर्वेदे उपयोगाः

1. पाचनतन्त्रे

   • कष्टपाचन: ऐग्ले मर्मेलोस् पाचनतन्त्रं सशक्तं करोति, अतएव पाचनशक्ति सुधारयति।
   • दस्तकर्षण: बलं प्रदत्तं फलम् पाचनतन्त्रे संतुलनं साधयति, अतएव दस्तमुक्तिं, ज्वरनिवारणं च दत्तं युक्तं अस्ति।
   • आवशिष्टस्नायु: शीतल गुणेन, ऐग्ले मर्मेलोस् वातदोषं शमयति।

2. श्वासनलीरोगे

   • ऐग्ले मर्मेलोस् श्वासनलीरोगे, खोकं, श्वास-सम्भावनां च निवारयति। वायुपित्तशामकं, प्रदाहशामकं च अस्ति।

3. त्वचासंवर्धनं

   • ऐग्ले मर्मेलोस् त्वचायां एंटीबैक्टीरियल गुणं अस्ति, यः जलनं, घावं, त्वचाविकारं च निवारयति। त्वचायाः आयुरारोग्यं वृद्धयति।

4. ज्वरनिवारणं

   • ऐग्ले मर्मेलोस् ज्वरक्षयकं अस्ति। तस्य उपयोगे शरीरात्ताप: शान्त्यत्य, कफवातनाशकं च अस्ति।

5. हृदयरोगनिवारणं

   • ऐग्ले मर्मेलोस् हृदयरोगाणां निवारणार्थं उपयोगी अस्ति। रक्तविकाराणि शमयति, रुधिरसंचारं सुधारयति।

6. मधुमेहविरोध

   • रक्तशर्करायाः स्तरं नियन्त्रणं कर्तुं ऐग्ले मर्मेलोस् सहायकं अस्ति, यः मधुमेहविरोधकः अस्ति।

विधि

• फलपल्पं: १-२ चम्मचं सूकं किमपि सेवनं पाचनशक्तिं सुधारयति।
• पौष्टिकपाकं: १-२ ग्रामं सूक्ष्मपाकं किमपि सेवनं ज्वरविकारं निवारयति।
• पत्रपाकं: १ चम्मचं पत्रपाकं मद्यं सम्मिलितं सेवनं खोकं निवारयति।
• रसयोजनं: ५०-१०० मि.ली. ताजं रसं पानं पाचनवर्धनं च करोति।

सावधानियां

• अत्यधिक उपयोगे पाचनविकार: अत: चिकित्सकस्य परामर्शे उपयोगं कर्तव्यं।

निष्कर्ष
ऐग्ले मर्मेलोस् आयुर्वेदे अत्यन्तं महत्त्वपूर्णं औषधं अस्ति, यः पाचनतन्त्रं, श्वासनलीं, त्वचायां, एवं अन्यान्य शारीरिक क्रियाओं पर च सकारात्मक प्रभावं स्थापयति।